Phạm Duy 2010

Khi cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ (12-46), tôi vác đàn chạy ra Hà Đông và tới hát tại Đài Phát Thanh Kháng Chiến, nằm trong một cái hang ở chùa Trầm. Rồi tôi gia nhập đoàn Văn Nghệ GIẢI PHÓNG, đi từ Sơn Tây qua Phúc Yên, Vĩnh Yên, Phú Thọ, Yên Bái… hát trên nhiều sân khấu ngoài trời ở các thị thành đã “tiêu thổ kháng chiến” hay tại những vùng thôn quê, hát cho dân chúng, bộ đội, thương binh nghe, lắm khi thèm hát tại một phòng trà nhưng không tìm đâu ra phòng trà để hát !

 

Chỉ tới khi đoàn hát đến Lào Kay (1947) thì mới thấy có một phòng trà có cái tên là Quán Bên Thùy do Văn Cao làm chủ, tôi và nhạc sĩ Ngọc Bích bèn bỏ Đoàn Văn Nghệ Giải Phóng, đầu quân vào làm việc tại đây ngay. Quán Bên Thùy này được mở ra không vì lý do nghệ thuật hay thương mại mà vì nhu cầu tình báo trong chiến tranh, cho nên khách vắng hoe, tôi có nhiều thì giờ để sáng tác. Bài Bên Cầu Biên Giới ra đời ở đây là vì tôi đang có một mỹ nhân (cựu vũ nữ, đang làm phục viên) để tỏ tình…

 

Bài này được nhiều người thích, vì tính chất lãng mạn của nó. Nó được phổ biến rộng rãi ở vùng Việt Bắc rồi nhanh chóng lan về vùng suôi. Nó vốn là một bài hát muốn vượt mọi biên giới, biên giới trong lòng người cũng như biên giới giữa các quốc gia. Nó còn là một bài hát tiên tri nữa :

 

Sau đó vài chục năm, tác giả của nó đã có diễm phúc vượt khỏi biên giới để đặt chân tới cả hai nơi lãng mạn đó. Từ lúc Việt Nam chỉ có một hai phòng trà cho tới khi có hàng ngàn phòng trà, bài Bên Cầu Biên Giới lúc nào cũng được hát lên bởi hàng trăm ca sĩ. Tôi rất sung sướng vì một bài hát soạn ra trong một phòng trà vắng khách ở Lào Kay, về sau lại có một đời sống rất dài lâu tại các phòng trà.

Thế rồi vì Quán Biên Thùy vắng khách, tôi rời Lao Kay để đi tới nơi được gọi là “thủ đô kháng chiến” : Bắc Kạn. Một thành phố nhỏ bé ở Việt Bắc đang vắng vẻ bỗng dưng đầy nhóc những gia đình của nhân viên làm việc trong các cơ quan Nhà Nước mọc lên tua tủa ở những khu rừng chung quanh.

 

Tôi gặp rất nhiều bạn bè ở Hà Nội tản cư lên đây và khi một anh bạn vừa mới mở một quán cơm, biết tôi là ca sĩ phòng trà thì mời tôi tới quán giúp vui. Tôi không nề hà vì được hát là vui rồi ! Không cần sân khấu, đứng giữa quán, tôi cầm guitare hát véo von cho các thực khách nghe. Coi như đó là một quán cơm có nhạc (cabaret concert) thua gì một phòng trà (café concert) ? Những bài tôi hát ở đây chỉ có bài Bên Cầu Biên Giới là mới mẻ, còn lại là những bài ca quen thuộc của Văn Cao, Lê Thương, Đặng Thế Phong… nhưng cũng làm vui tai khán thính giả thực khách vừa phải xa Hà Nội, trong lòng hãy còn lưu luyến không khí phòng trà.

 

Vào tháng 10 năm 1947, Pháp nhẩy dù xuống Bắc Kạn. Tôi và Ngọc Bích vác ba lô chạy xuống Thái Nguyên rồi qua Bắc Giang. Gặp Hoàng Cầm ở đó, chúng tôi đầu quân vào một đội Văn Nghệ do anh làm trưởng đoàn. Đoàn gồm nhiều văn nghệ sĩ đã nổi tiếng : nhà viết kịch Hoàng Tích Linh, diễn viên Trúc Lâm, vợ chồng Văn Chung và Hiền saxo… Từ Bộ Chỉ Huy Chiến Khu 12 đóng ở Bắc Giang, chúng tôi đi lưu diễn tại những nơi có Vệ Quốc Đoàn đóng quân trong ba tỉnh Cao-Bắc-Lạng (Bắc Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn). 

Đây là thời kỳ sáng tác rất sung mãn của tôi. Trong vòng một năm đi công tác, những bản Mùa Ðông Chiến Sĩ, Nhớ Người Ra Ði, Nương Chiều, Bông Lau Rừng Xanh Pha Máu, Ðường Lạng Sơn, Ðoàn Quân Việt Nam, Ngọn Trào Quay Súng, Dân Quân Du Kích… ra đời theo nhu cầu của đoàn Văn Nghệ và phản ánh từng chủ đề của cuộc chiến trước mặt. Nhưng những bài hát này chỉ được soạn ra để hát trên sân khấu, không có một bài nào phù hợp với không khí phòng trà, bởi lẽ làm gì có phòng trà nào ở những vùng núi rừng Cao-Bắc-Lạng âm u mà tôi gọi là “u tì quốc” này. Về sau, khi phòng trà phát triển, cũng không có ca sĩ nào dùng những bài ca chiến đấu này trên sân khấu phòng trà. Tôi ngộ ra rằng nhạc hùng không hợp với phòng trà, người ta tới đó là để nghe nhạc lãng mạn, nhạc buồn. Nếu một bài quân ca như Áo Anh Sứt Chỉ Đường Tà được hát ở đó thì bởi vì nó nói tới một chuyện tình buồn.

 

Vì tính tôi thích thay đổi lối sống, hơn nữa, sau một năm ở Việt Bắc, tôi đã ngán cảnh leo đèo, lội suối, ngủ rừng, sốt rét… một ngày nọ, tôi muốn về sống tại vùng suôi. Tôi và Ngọc Bích bèn chia tay với Hoàng Cầm, giã từ miền núi rừng để lội bộ về đồng bằng. Từ Bắc Giang, Bắc Ninh, len lỏi qua những đồn địch đóng lẻ tẻ ở dọc đường số 1, tôi rẽ sang Phúc Yên, Sơn Tây để xuống địa phận Hà Đông.

Vùng dưới lúc này vẫn còn an ninh vì Pháp không có đủ quân để chiếm đóng cả vùng thượng du lẫn vùng trung du hay vùng đồng bằng. Quân Pháp còn đang bận tâm ở chiến trường biên giới. Họ chỉ cho máy bay đi bắn phá những tỉnh nằm ngoài vòng đai lớn bao quanh thành phố Hà Nội, ở những nơi mà họ nghi ngờ là có kho đạn hoặc có Vệ Quốc Đoàn đóng quân.

Hình như cả Pháp lẫn Việt Minh đều muốn như vậy cho nên có một cái chợ trời rất lớn mọc lên ở làng Thịnh Đại, gần bến Đồng Quan thuộc tỉnh Hà Đông, chỉ cách vùng Quân Pháp chiếm đóng khoảng hai chục cây số. Chợ là nơi để Pháp tuôn hàng hoá Âu Mỹ ra vùng quê một cách dễ dàng và là nơi Việt Minh có thể mua những thứ cần thiết cho kháng chiến. Chợ trời này nằm ở ngay làng Thịnh Đại cho nên nó mang luôn cái tên là Chợ Đại. Chợ trải dài từ làng Đại cho tới làng Thần, nơi đây có một cái cống lớn để dẫn nước sông vào ruộng -- cho nên được gọi là Cống Thần -- từ đầu chợ tới cuối chợ chiều dài khoảng một hay hai cây số.

Chợ Đại-Cống Thần này nằm dọc theo ven bờ của một nhánh sông thuộc dòng sông Đáy, rất tiện lợi cho những ai từ mạn Phúc Yên đi xuống hay từ dưới Ninh Bình, Phát Diệm đi lên bằng thuyền. Ở đây có khoảng không dưới một trăm túp lều gỗ hay lều tranh do khoảng một trăm gia đình, dân số trên dưới 500 người, từ Hà Nội tản cư ra chỗ này và cất thành một cái chợ ven sông. Khác hẳn với đa số thị dân khác, hoặc có cha mẹ hay anh chị em ở trong gia đình làm việc cho các cơ quan kháng chiến và đi theo đơn vị lên Việt Bắc, hoặc là thường dân tản mác đi khắp các vùng quê và cố gắng hội nhập vào đời sống cày bừa trồng trọt của nông thôn, những người dân Hà Nội tới lập nghiệp (!) ở Chợ Đại-Cống Thần này không dính líu gì tới đời sống sản xuất hay tham dự vào một tổ chức kháng chiến nào cả. Họ sống nhờ ở nghề buôn đi bán lại đồ cũ, đồ mới. Đặc biệt là những thứ hàng ngoại hoá. Một giới làm ăn mới mẻ được mệnh danh là bờ lờ  (tức là buôn lậu) đã tạo ra ở đây một thị trường khá lớn để tuôn hàng hoá Âu Mỹ từ Hà Nội ra hậu phương.
-- Họ đi buôn hàng ngoại hoá ở đâu vậy ?
-- Thưa ở vùng tề ạ.

Chỉ cần ra khỏi Cống Thần-Chợ Đại khoảng chừng 10 cây số là tới vùng tề tức là những làng bị lính Pháp tới bình định (pacifier) và bắt dân làng phải thành lập những hội tề để làm việc cho Pháp. Nhưng bất cứ một hội tề nào làm việc cho Pháp vào lúc ban ngày, vào ban đêm họ bắt buộc phải theo Việt Minh thì mới sống được. Vùng tề được coi như là vùng sôi đậu và là nơi đã tạo ra nhiều câu ca dao của thời đại, ví dụ :

 

Câu ca dao này muốn nói tới những chị đi buôn lậu ở vùng tề, ban ngày thì đi lấy hàng hoá từ Hà Nội để chuyên chở ra hậu phương nhưng tới ban đêm thường hay bị lính Phi Châu bắt vào đồn để làm tình. Có người từ hậu phương vào tề để mua hàng trở ra thì cũng có người hằng ngày mặc áo blouson Tây, có cài bút máy Tầu, tay đeo đồng hồ Thụy Sĩ, chân đi dép Nhật... đang sống ở vùng tề bây giờ đi ra Chợ Đại để bán hết những thứ hàng mang trên mình, rồi lại trở về vùng tề. Do đó có câu ca dao :

 

Còn có một câu ca dao khác dùng để phê bình những người ở vùng tề, không bao giờ có lập trường vững chãi :

 

Vùng tề còn là nơi có người chỉ đường dẫn lối cho những ai muốn dinh tê vào thành.

Chợ Đại-Cống Thần mọc lên rất nhanh và trở thành một nơi thu hút những người ở các vùng khác. Những thị dân đi tản cư cho tới lúc này đều nhớ vỉa hè và đều chán cảnh đồng quê hay rừng núi, nghe tin đồn về “thiên đường” Chợ Đại thì ai cũng tìm mọi cách để tới nơi này, sống trong ảo ảnh của cuộc đời phố xá trước đây. Như tôi chẳng hạn. Tại đây, các quán ăn mọc lên như nấm, có nhiều món ăn mà chúng tôi từng thòm thèm trong mấy năm. Ví dụ món phở. Món này ở Việt Bắc cũng có nhưng tôi nghi ngờ là phở ở trên đó được nấu với thịt trâu hơn là với thịt bò.

Chợ Đại-Cống Thần chỉ đông người từ xế chiều cho tới nửa khuya. Ít ai ra chợ vào ban ngày vì sợ máy bay Pháp tới bắn phá. Đêm đêm, với ánh sáng của hằng trăm ngọn nến hay đèn dầu, với tiếng người vui đùa trò chuyện, với tiếng đàn ca văng vẳng từ trong quán ăn hay từ trong khoang của những chiếc thuyền đang trôi trên sông Đáy hay đang chen nhau đậu tại các bến, khung cảnh Chợ Đại-Cống Thần giống như những đêm hội hoa đăng của thời bình. Sống ở đây, người ta có thể tạm quên được những cam go của kháng chiến. Từ Việt Bắc đi xuống, từ Thanh Hoá và ngay cả từ Nam Bộ đi ra, ai ai cũng phải ghé lại nơi chợ trời (tương đối) khổng lồ này.

Khi bước chân tới đây, tôi gặp các văn nghệ sĩ đã đóng đô ở Chợ Đại từ lâu như thi sĩ Đinh Hùng, thi sĩ Huyền Kiêu, thi sĩ Lê Đại Thanh, nhạc sĩ Auguste Ngọc (người Pháp lai, đánh guitare rất giỏi), nhạc sĩ Canh Thân, nhạc sĩ Việt Lang (tên thật là Lê Qúy Hiệp), họa sĩ Bùi Xuân Phái, họa sĩ Tạ Tỵ. Giống như Phạm Văn Đôn và Quang Phòng trước đây ở Việt Bắc, hai họa sĩ họ Bùi và họ Tạ này cũng đang tổ chức một phòng triển lãm tranh tại một trường học gần Chợ Đại.

Tôi cũng được gặp hai người bạn làm nghề xuất bản là Nguyễn Văn Hợi (nhà xuất bản Thế Giới) và Nguyễn An Nghi. Ít lâu sau hai người này sẽ về thành và ấn hành nhạc của tôi trong vùng tạm chiếm, nhờ đó mẹ tôi có được một số tiền tác giả khá lớn. Trần Thiếu Bảo, Giám Đốc nhà xuất bản Minh Đức thì đang tản cư ở đây và sẽ là người xuất bản cuốn Những Điệu Hát Bình Dân Việt Nam của tôi, trong đó tôi ghi âm lại một số những bài dân ca cổ truyền như Cò Lả, Trống Quân, Hò Huế vân vân...

Ở Chợ Đại có khá nhiều phòng trà. Tại Quán Thủy Tiên, có ban nhạc gồm anh ''Cai Kèn'' tên là Cách thổi saxo, Chương ''Ve'' kéo acordéon, Paul Trí chuyên đánh piano nhưng vì nay không có đàn nên phải đánh guitare. Tội nghiệp Paul Trí có bàn tay đang bị ghẻ nặng cho nên chỉ có thể dùng ba ngón tay để bấm những hợp âm. Quán Thủy Tiên lại có thêm một món ăn mà trong kháng chiến ai cũng thích là : hai quả trứng sống pha với đường rồi quậy lên thành một ly thuốc bổ hạng nhất.

 

Café Lan đông khách vì cô chủ quán có người chị lấy kép Cải Lương Huỳnh Thái, người được toàn dân phong cho mỹ danh Huỳnh Thái, cây sái của Bắc Việt -- sái đây là sái thuốc phiện -- khách tới đây hi vọng được gặp kép hát nổi danh.

Lại còn một cái quán nữa -- ở chợ Vân Đình, gần Chợ Đại -- có cái tên là Sem Sem, hình như do Tạ Đình Đề làm chủ. Nếu đánh vần theo kiểu bình dân học vụ thì là : Sờ em xem. Tức là quán Sờ Em.