Pham Duy 2010
Nguyễn Ngọc Sơn - Sức sống của cái chết trong âm nhạc Phạm Duy
Khi nói đến và nghiên cứu về tư tưởng của PD, người ta nhắc đến nhiều điều vĩ đại như : lịch sử, tổ quốc, chiến tranh, hòa bình, tình yêu nhiều loại, tâm linh v.v… Và còn một lĩnh vực nữa mang đầy tính triết lý sống, đó là cái chết.

Triết học của con người trong sự tồn tại của xã hội cũng chỉ tập trung vào giải quyết những vấn đề cơ bản nhất trong đó có cái chết. Ở Việt Nam, nhiều nhạc sỹ của nền Tân Nhạc đã đề cập đến điều này và dường như cái chết đối với họ được nhìn nhân hoặc như sự chấm hết hoặc như sự giải thoát.


Ví dụ : sống để chờ xem có chết không (Nguyễn Đình Toàn) hoặc Ô hay tại sao ta sống chốn này, quay cuồng mãi hoài (Vũ Thành An). Với Phạm Duy, Ông nhìn cái chết từ sự sống và nhìn dưới nhiều góc độ, vì vậy cái chết của Ông có được một sự sống kỳ lạ và đa màu sắc. Giống như phúc âm đem đến cho loài người sự sống sau cái chết thì ở nhạc Phạm Duy cái chết nhìn thật đẹp và từ đó người ta tìm được ý nghĩa của sự sống.

Cái chết mở đầu bằng sự kết thúc cuộc sống hiện tại, "tim vang còn giây lát, hơi run còn thơm ngát". Sự kết thúc ấy không hề đem đến cho người chết một cảm giác sợ hãi, chúng ta không nghe được sự run sợ cái chết trong giai điệu này mà lại nghe sự thưởng thức sự sống còn lại và thấy đẹp, thấy thú vị. Lúc ấy có lẽ con người đang trằn trọc với những nỗi đau thể xác để "chấm hết" cái sống, thế mà PD lại thưởng thức những gì đẹp còn lại. Vì thế mà mặc dù bao nhiều eo sèo, gian dối và những sự lọc lừa của con người và cuộc đời, ông chỉ coi đó như "dăm eo sèo nhân thế, đôi ba lần gian dối" và như thế, ông mới yêu cuộc sống biết bao ? Yêu cuộc sống, dù chết ông vẫn dâng cho đời "cây đàn”, thậm chí là “nấm mộ thô sơ", thế thì cuộc đời đối với nhạc Phạm Duy đâu có hết ? Cái chết đâu có khốn cùng ? Nó đem lại cho con người một ý nghĩa thật sự to lớn là "cảm nhận đúng về sự sống", điều này chính là sự sống trong cái chết. Ông không tuyên truyền cho bất kỳ một chủ nghĩa chính trị nào, Ông chỉ tuyên truyền mãi mãi một chân lý nhân bản, thậm chí chân lý ấy vẫn còn được ca tụng khi cái chết đến đầu giường. Vì thế có thể thấy cái chết trong nhạc Phạm Duy bắt đầu bằng cái nhìn của sự sống và cũng vì thể, PD chết rồi nhưng còn "vấn vương trong chiều tà" !

       Cái chết có là chấm hết không ? Có lẽ nhiều người, nhiều nhà tư tưởng và nhiều nhạc sỹ thậm chí có cả những họa sỹ khi diễn tả về cái chết thường rơi vào trạng thái bi quan và coi đó như sự chấm hết sự sống của con người. Phạm Duy thì coi đó như một cánh cửa mở ra một hành trình mới và vì vậy mới có "những gì đem theo vào cái chết". Ông tự hỏi "rồi mai đây tôi sẽ chết, tôi sẽ đem theo với tôi những gì đây ?"  Nhưng đó không phải là câu tự hỏi mà là câu hỏi dùm cho mọi người vì ai mà chẳng hỏi điều đó cho mình khi nghĩ về cái tưởng chấm hết đó. Hỏi rồi lại trả lời với những triết lý vùa đẹp lại vừa lạ. Những đam mê của cuộc sống trần tục luôn đẩy đưa con người đến với những thèm muốn trần tục, những cái tưởng chừng như vĩnh cửu, thế mà PD lại nhìn nó thật hạn hữu. Ai chẳng thèm muốn "tiếng anh hùng"? Với PD, điều đó cũng phải có giới hạn, như giới hạn của chính người anh hùng, vì vậy cái chết cũng sẽ là dấu chấm hết của cái anh hùng, của tiền tài, của danh vọng, của khát khao thân xác con người. Cái con người đem theo được trong hành trình ấy lại là "đôi mắt trẻ thơ đẹp ngời", "tình yêu đúng nghĩa của nó". Lạ quá, tất cả để lại cho con người và thế gian, chỉ còn lại trong mình sau cái chết là những điều thật giản đơn và thật đẹp.

       Ông không dùng những câu nói sáo rỗng với những lời "đạo lý" truyền giáo. Mà ông dùng giai điệu và những câu tự sự cho chính mình để người nghe tự hiểu, tự tìm kiếm tư tưởng trong chính câu trả lời của bản thân đang vang vọng trong tiềm thức của từng người.
      
       Cái chết và sự sống nó có một mối tương xuyên mật thiết, nhận thức điều đó một cách rõ nét nên PD không hề tuyên truyền con người lẩn tránh cuộc sống. Ông sống một cách say mê và khao khát cuộc sống cho nên "Chủ nhật nào tôi im hơi… hồn lìa rồi, tình còn nồng đôi con ngươi, mắt vẫn cười …" nếu không yêu cuộc sống và khát khao cuộc sống thì làm gì con người còn nồng nàn tình yêu đến thế. Ông không rao giảng con người phải thoát tục, nhưng ông cũng không trần tục hóa cuộc sống. Điều tưởng chừng mâu thuẫn này lại được giải quyết hết sức triết lý trong tư tưởng PD. Đời sống phải chết nhưng cái chết không hết, mà nó mở ra một hành trình mới. Trong hành trình ấy sẽ có cái chúng ta đem theo được và có cái chúng ta không thể đem theo, vì vậy ông kêu gọi mọi người phải sống cho xứng đáng với nhân bản của con người. "Chắp tay lạy người cho xin nụ cười … Tâm là đảo quý giữa biển luân hồi" … chỉ khi sống với điều nhân bản ấy thì sự vĩnh hằng của con người mới hiển hiện và lúc đó "đâu không là phật đâu chẳng là trời ? … xin mở lòng ra cho trời đất hiện ". Chỉ những điều nhân bản ấy mới còn tồn tại, còn những gì chỉ là nhu cầu tức thời của cuộc sống thì ông không phủ nhận việc tìm kiếm nó nhưng ông không cổ vũ sự lạm dụng nó.

        Trong giai điệu âm nhạc về cái chết, giai điệu nhac của Ông nhẹ nhàng như những dòng suối mơ và êm ái như tiếng sáo thiên thai. Không hề buồn hay bi lụy trong giai điệu của những nhạc phẩm như : Tạ Ơn Đời, Những Gì Sẽ Đem Theo Về Cõi Chết, Bài Hát Nghìn Thu, Ru Người Hấp Hối, Nắng Chiều Rưc Rỡ…

         Dường như đang mở ra một không gian rộng rãi và thoáng đãng biết bao. Nó không có cái nặng nề của nhạc cổ điển nhưng cũng không đơn giản như những bản nhạc thời trang. Giai điệu ấy cứ đưa con người vào một không gian của sự hồi tưởng của chính tâm hồn mình và mở ra một khoảng sáng trong cuộc sống tương lai. Sự nhịp nhàng và êm ái ấy không thoảng qua tai mà thấm vào tận tâm hồn người nghe một cách ngẫu nhiên như cõi thiên thai. Giống như giọt mưa trên lá đem lại sự sống thì giai điệu trong các nhạc phẩm về cái chết đem đến cho con gnười cái nhìn về cái chết của sự sống hiện tại. Và cứ thế sức sống tuôn tràn từ giai điều lời ca để nói về cái chết… mà vẫn mãi sống với con người.
 
 
Kiếp Lá Phận Người Trong "Đường Chiều Lá Rụng"

      Nhìn lá úa rụng rơi và vờn bay trước gió như kiếp người úa tàn theo quy luật của đời sống. Hình ảnh đó đã ẩn hiện rõ ràng nhưng đầy bí ẩn của quy luật con người. Phạm Duy đã tìm và tô điểm diện mạo của qui luật đó bằng bài Đường Chiều Lá Rụng. 


      Chiếc lá vàng rơi rụng không bay thẳng vèo xuống đất mà bao giờ cũng bay bổng theo gió như chiếc thuyền hồn lướt mau. Hình ảnh chiếc lá như chiếc thuyền chở hồn lá hay là hồn người chao động trước hơi tàn của đời sống sắp kết thúc. Chút hơi tàn do gió tạo ra cho chiếc lá, phảng phất hình ảnh của hơi run thơm ngát của con người mà có lần Phạm Duy đã nói đến. 

      Mượn hình ảnh lá rơi rụng trên đường chiều để ẩn dụ cho kiếp người mỏng manh nhưng phỉ nguyện là thông điệp của Phạm Duy, thông điệp của sự khát khao yêu đời cho dù đời đầy những eo xèo và kỷ niệm.
      Chiều rơi trên đường vắng có ta rơi giữa chiều.
      Hồn ta theo vạt nắng, theo làn gió đìu hiu.
      Lá vàng bay ! Lá vàng bay !
      Như dĩ vãng gầy, tóc buông dài, bước ra khỏi tình phai
      Lá vàng rơi ! Lá vàng rơi !
      Như chút hơi người giã ơn đời trên nẻo đường hấp hối

      Khi bay ra khỏi đời như chiếc lá, theo lời gọi của đất mẹ, phận người của Phạm Duy đã vội nhớ về những kỳ niệm và dĩ vãng thật đẹp của đời người. Phạm Duy cũng đã gặp không ít đau khổ, tủi nhục và hiểu lầm, đã không ít những thế lực ngăn cản tâm hồn và nhiệt huyết của ông, nhưng khi lá rụng trên đường chiều, Phạm Duy nghĩ ngay đến chiếc lá vàng bay là dĩ vãng gầy tóc buông dài bước ra khỏi tình phai… để rồi chút hơi người đang giã ơn đời trên nẻo đường hấp hối. 


      Ông không thù hận con người vì trong lúc hồn theo vạt nắng giữa cơn hấp hối, Phạm Duy vẫn còn kịp tạ ơn đời, ca ngợi cuộc đời trong đó, chắc là sẽ ca ngợi tình người và lòng người.

      Hoàng hôn mở lối,
      Rừng khô thở khói
      Trời như biển chói
      Từng chiếc thuyền hồn lướt trôi
      Neo đứt một lần cuối thôi
      Cho cánh buồm lộng gió vơi, gió đầy
      Chiều ôm vòng tay, một bó thuyền say
      Thuyền lơ lửng mãi
      Từng tiếng xào xạc lá bay
      Là tiếng cội già khóc cây
      Hay tiếng lòng mình khóc ai, giờ đây ?

Hình ảnh chiều tàn và lá rụng cứ như cơn mộng du được Phạm Duy diễn tả, giai điệu thật kỳ ảo biến hoá, sự chao nghiêng và lả lướt của chiếc lá trong chiều như hồn người bay bổng vừa muốn rời khỏi cõi thực vừa muốn níu kéo cõi thực. Hoàng hôn mở lối… Rừng khô thở khói…. Trời như biển chói... Tất cả hình ảnh ấy được Phạm Duy sử dụng như ảo và như thật… Tất cả là hiện hữu nhưng lại không được nhìn rõ và trở thành viễn cảnh hiện hữu…

Trong cảnh vật ấy, hồn người -- chiếc lá chở đầy ắp gió -- chao nghiêng như cõi mộng, cõi tử và cõi sinh. Ông ôm ấp tình yêu đời như còn khao khát cuộc sống. Chiều ôm vòng tay, một bó thuyền say… để thuyền lơ lửng mãi, trong cảnh ấy có tiếng xào xạc vang lên trong hồn lá. Phạm Duy nghe thấy tiếng khóc của cội già, nhìn thấy lòng người đang rơi lệ, rơi lệ không phải cho mình mà cho người và vì sao cội già lại khóc cho ai? Có phải cõi ảo và thực của đời đã đưa tâm hồn Phạm Duy về đến cõi linh thiêng mà ở đó mọi giá trị thực lại trở nên ảo giác.
      Chiều chưa thôi trìu mến, lá chưa buông chết chìm
      Hồn ta như vụt biến, bay vờn trong đời tiên
      Lá vàng êm ! Lá vàng êm !
      Như mũi kim mềm
      Sẽ khâu liền, kín khung cửa tình duyên
      Lá vàng khô ! Lá vàng khô !
      Như nét môi già
      Đã nhăn chờ, lên nẻo đường băng giá…

      Nhìn nhận cuộc sống nhưng Phạm Duy thoát ra khỏi nó như một chiếc lá vàng êm khi nhận ra quy luật của đời người là lá vàng khô, với nét nhăn chờ đơi lên nẻo đường băng giá… Nhưng Phạm Duy vẫn cảm nhận được cái yêu và cái hồn của đời đã qua. Đó là lá vàng êm, như mũi kim mềm sẽ khâu liền kín khung cửa tình duyên và Phạm Duy thoát đời bay vờn trong cõi tiên.
 

      Có lẽ đỉnh điểm của tác phẩm là sự nhận thức bước chuyển hoá logic của kiếp người từ sự rụng rơi đầy chất thơ của kiếp lá. Sự chuyển hoá ấy rất nhẹ, không vội vàng nhưng không níu kéo, cứ từ từ diễn ra trong cảm giác, trong nhận thức để êm ả đi đến tận cùng.


Giai điệu thì chuyển hoá như cơn gió, lúc nhẹ lúc vút cao, lúc kéo ra xa, lúc đẩy lại gần, theo sự uốn lượn của giọng hát thiên sứ Thái Thanh. Tài hoa của Phạm Duy một lần nữa được thể hiện sau những tác phẩm như Chiều Về Trên Sông và Kiếp Nào Có Yêu Nhau.
      Chiều không chiều nữa, và đêm lần lữa
      Chẳng thương chẳng nhớ
      Ðể những lệ buồn cánh khô
      Rơi rớt từ một cõi mơ
      Nghe đất gọi về tiếng ru hững hờ
      Còn rơi rụng nữa, cành khô và lá
      Thành ngôi mộ úa
      Chờ đến một trận gió mưa
      Cho rũa tình già xác xơ
      Cho biến thành nhựa sống nuôi tình thơ...
      Chiều tan trên đường tối, có ta như rã rời
      Hồn ta như gò mối đang chờ phút đầu thai.

      Sự kết thúc của một ngày bằng sự tối tăm của đêm, bởi chiều không còn và lá đã rụng đến cội của nó, không còn bay trong gió như sự ẩn hiện của hiện thực và cõi tiên nữa, nhận thức sự kết thúc như quy luật lạnh lùng và hững hờ của tiếng đất gọi về như một tiếng ru, Phạm Duy đã diễn tả cái kết thúc đó cũng êm như sự rớt rụng của chiếc lá vì đó chỉ là cõi mơ, kết thúc bằng hình ảnh ngôi mộ úa, của đời lá và cây…

Nhưng không dừng ở đó, phúc âm mà Phạm Duy đem đến đời người cũng đâu phải là sự kết thúc, nó lại là sự mở đầu khi một trận gió mưa làm cho nó biến thành nhựa sống nuôi tình thơ và vì thế, hồn ta như gò mối đang chờ phút đầu thai. Sự kết thúc của lá cành, cùng với ơn mưa móc của đời thông qua trận gió mưa đủ để sự rũa tàn đem đến cho đời một sức sống mới qua hình ảnh nuôi dưỡng tình thơ.

Tư tưởng của ông có lẽ cho đến nay khó có người theo kịp khi mà nhận thức về con người và đời người của ông không chỉ là sự nhận thức đơn thuần của cuộc đời mà đã là sự nhận thức những quy luật của đời sống con người và tự nhiên, sự kết hợp qua hình ảnh ẩn dụ đã đưa nhạc, đưa tư tưởng và tác phẩm của ông đạt đến cảnh giới của nhận thức và của nghệ thuật. Hình như đã có một lần, tôi khẳng định Phạm Duy luôn nhìn sự vật trong sự biến hoá có vận động trong một chu trình mà không là sự kết thúc. Nếu như Trịnh Công Sơn tìm về một cõi hư vô hoặc lý giải về cuộc đời như là cõi đến và cõi về với một tâm trạng chán nản thì ở Phạm Duy, ông đã thoát ra khỏi nhận thức đó. Ông thoát đời từ những dấu ấn của đời, rồi lại chờ đợi ngày quay về với đời. Chính vì thế mà tác phẩm cứ thật mà ảo, cứ xoay vần trên nền tảng của tình yêu đời và yêu người, dù người và đời có thế nào đi nữa!

Giai điệu phức tạp đòi hỏi người hát phải có một khả năng xử lý về kỹ thuật cao, thậm chí là phải đạt đến một mức độ uyển chuyển và siêu thực. Chắc cũng chỉ có giọng hát siêu thực như Thái Thanh mới có khả năng đưa ý tưởng về nhạc và về nhận thức đời đó của Phạm Duy bay bổng vào cõi tiên và quay ra cõi thực được mà thôi.

Sự vận hành của các nhịp bước giai điệu cũng như cung bậc của giai điệu cứ quay vần, vút cao và chơi vơi rồi trả lại cho tác phẩm nhịp điệu đầu của đoạn kết, tạo ra tâm trạng mọng chờ một đời mới từ những tươi đẹp và vĩnh cửu của cái đã qua, vì hồn người đang chờ phút đầu thai.

Phạm Duy -- chỉ có một mà thôi -- không thể có được một tài hoa thứ hai như thế.


Nguyễn Ngọc Sơn
Saigon
 
 

Các bài khác: